Ấn tượng sâu lắng còn lưu giữ trong tôi mãi tới giờ đó là một sáng mùa hè nắng nóng khi tôi còn bé. Bất chợt tôi bị đánh thức không phải là tiếng mẹ gọi như mọi ngày mà là tiếng hót lảnh lót tuyệt hay của một con chim lạ.
Tôi còn ngái ngủ nên cứ nằm sấp, áp một bên má xuống chiếu, mắt vẫn còn nhắm nhưng tai tôi đã tỉnh. Tiếng chim phát ra từ phía cuối nhà, ban đầu tiếng hót khẽ khàng tựa hồ như còn ngần ngại gì đó, dường như vừa hót nó vừa nghe ngóng những động tĩnh xung quanh. Anh tôi chồm dậy lay và kéo tay tôi ngồi dậy, anh tỏ vẻ bí mật nói khẽ : “Này, mày có nghe thấy gì không? Con Hoạ Mi nó hót rồi đấy!”. Anh khoái chí cười tít mắt. Đó là con chim mà anh tôi đã rất kỳ công mới bẫy được từ hơn tuần nay. Bỗng tiếng chim im bặt một lúc lâu. Đang vui anh tôi bỗng lo lắng, bối rối. Anh ra hiệu cho tôi im lặng, đoạn kéo tay tôi chui ra khỏi màn, hai anh em lặng lẽ, rón rén tiến về phía lồng chim. Chúng tôi men đến sát ô cửa sổ. Con chim Hoạ Mi dáng nhỏ thó, bộ lông màu nâu bạc, trông vẻ bề ngoài bình dị, cũ kỹ. Nó đang nghiêng ngó cái đầu nhỏ nhắn, cặp mắt ánh lên vẻ linh lợi, nó nghể cổ ngóng lên khoảng trời cao vời vợi. Con chim vừa nhảy nhót, xập xoè đôi cánh, vừa ngó nghiêng, nghe ngóng động tĩnh bên ngoài. Rồi như không kìm nén được nữa, nó rướn cao cổ cất lên tiếng hót lảnh lót, diệu kỳ.Tôi nín thở lắng nghe chỉ sợ gây tiếng động, nó sợ sẽ không hót nữa. Tiếng hót lúc đầu nghe véo von, vui nhộn tựa như lời giới thiệu, mời chào. Tiếng hót rộn lên giữa không gian tĩnh lặng của buổi sớm bình minh nghe thật trong trẻo lạ kỳ, rồi cứ thế giọng hót vang lên, bay vút vào khoảng không, xa vời. Cả khu vườn khi đó như lặng đi vì tiếng hót hay tuyệt vời ấy.Bỗng tiếng chim vút cao nghe réo rắt lạ thường. Tôi nghe trong đó như có tiếng reo của gió, tiếng rì rầm của khe suối giữa đại ngàn, lúc trầm, lúc bổng, lúc khoan, lúc nhặt, dập dìu, nhẹ nhàng như gợn sóng lan toả mặt hồ buổi sớm bình minh… Chúng tôi lặng đi trước giai điệu mê li, kỳ diệu ấy! Rồi đột nhiên tiếng chim trở nên trầm đục, sau lại oà lên nghe như tiếng thổn thức, nghẹn ngào hoà lẫn sự nhớ nhung, nuối tiếc và cả sự oán thán, xen lẫn bất lực!…Nhìn con Hoạ Mi lúc đó tôi thấy chiếc đầu nhỏ nhắn với cặp mỏ nhọn, đôi mắt linh lợi lúc đầu giờ đây không còn ngẩng lên cao nữa mà nó hơi cúi xuống vẻ u uất, nghẹn ngào tựa như nó đang tự sám hối! Cứ thế nó hót chừng nửa giờ rồi ngừng hót…Từ đấy mỗi sớm tôi thức dậy cùng tiếng chim Hoạ Mi. Tiếng chim Hoạ Mi nhanh chóng trở nên thân quen, gắn bó với chúng tôi, nó đem lại cho chúng tôi tôi những giây phút thư thái sau bộn bề bao công việc. Nhưng rồi vào một ngày mưa gió cuối hè, tôi thức dậy mà không hề nghe tiếng chim Hoạ Mi hót nữa. Linh tính mách bảo tôi hẳn đã có điều gì chẳng lành, tôi dụi mắt chui ra khỏi màn và chạy ngay đến chỗ lồng chim. Một cảnh tượng thương tâm đập vào mắt tôi, con chim Hoạ Mi bị kẹt giữa hai nan lồng, nó đã chết! Cái đầu ngật sang một bên, hai mắt nhắm nghiền! Tôi bỗng hiểu ra tất cả! Mấy hôm trước đó nó trở nên lười biếng, không chịu ăn và tìm cách thoát ra ngoài, mặc cho anh em tôi hết lòng chăm bẵm cho nó. Có lẽ sự giam hãm đã vượt quá sức chịu đựng của nó và rồi chuyện đã xảy ra… Anh em tôi buồn bã đem xác chim chôn nơi cuối vườn! Từ hôm ấy khu vườn nhà tôi trở nên vắng hơ, vắng hắt suốt một dạo dài… Ít lâu sau vào một sớm đầu thu, tôi theo bố vào rừng và bỗng nhiên nghe tiếng chim Hoạ Mi hót. Nhưng tôi nhận ra tiếng chim Hoạ Mi nơi rừng sâu khác hẳn với tiếng hót của con chim mà anh em tôi đã nuôi mấy tháng qua. Tiếng chim nơi rừng sâu này nghe rộn rã lạ thường, nó như tự tin và thoáng đãng hơn rất nhiều làm tôi thực sự ngạc nhiên!…
Sau này tôi suy nghĩ nhiều về cái chết của con chim Hoạ Mi và tôi hiểu vì sao khi hót nó thường ngẩng cao đầu, ngước mắt lên, hướng về bầu trời cao xanh vời vợi… Có lẽ lúc đó nó đang nghĩ tới bầu trời tự do mà một thời nó đã cũng bạn bầy thả sức bay lượn, hót ca… Còn những lúc tiếng hót của nó như nức nở, nghẹn ngào hẳn là nó nhớ về bạn bầy của nó chốn rừng sâu ! Thì ra đó đâu phải là tiếng hót của nó, mà đó là tiếng kêu than đấy chứ! Bố tôi bảo: “Chim Hoạ Mi ưa sống tự do. Cho dù có giam hãm, nuôi nấng, chăm bẵm tốt đến mấy nhưng khi được sổ lồng nó vẫn tìm về chốn rừng xanh với bạn bầy của nó và chỉ ở đó nó mới có tiếng hót đích thực mà thôi!”. Tôi bỗng hiểu vì sao có sự khác lạ giữa tiếng hót của những con Hoạ Mi nơi rừng sâu với tiếng chim bị giam trong lồng. Tôi thấy xót xa cho thân phận những con chim bị giam hãm và tôi thấu hiểu tự do quí giá biết nhường nào?! Và phải chăng con người chúng ta từ lâu đã quá ngộ nhận về tiếng hót của các loại chim?!